Berken behoren samen met de Jeneverbes en de Wilgachtigen tot de bomen, die na de IJstijd zo’n 12.000 jaar geleden als eersten weer in onze streken terugkwamen. Er zijn veel kruisingen, die het onderscheid moeilijk maken.
Bloei
Berken zijn éénhuizig. In april strekken zich de geelgroene manlijke katjes, die al vanaf de nazomer meest getweeën in v-vorm aan de taktop zaten en nu gaan hangen. Wolken stuifmeel moeten liefst kruisbestuiving veroorzaken bij de kleinere groene rechtopstaande en compacte vrouwelijke katjes, die in de bladoksels staan. De ruitvormige blaadjes met hun regelmatig nervenpatroon ontvouwen tegelijkertijd. Later na rijping gaan de bevruchte katjes hangen. Gevliesvleugelde zaden en losse schutblaadjes dwarrelen in grote massa’s in september.
Leefplek
Op alle soorten grond en liefst vochtig of moerassig (vooral de Zachte berk) voelt de berk zich thuis, maar ook op droge arme bodem (meer de Ruwe berk). De boom vraagt veel licht. Bosvorming pionier.
Areaal
Meest in de gematigde noordelijke zone van Europa, Azië en Amerika.
Naam
De woorden “Berk” en “brecht” zijn nauw verwant aan het Engelse “bright” dat helder, glanzend wit betekent. De herkomst van “Betula” is onduidelijk. Maar “pendula” betekent “hangend” en “pubescens” is “zacht behaard wordend” als de kin van de “puber”.
Kenmerk
Er is op afstand een iets paarse gloed in de kale berkenkruinen te zien met daaronder de witte stammen. Hangende takken bij de Ruwe berk en een grove ruwe schors onderaan de boomstam. De Zachte berk met gladde schors en stijve zacht behaarde twijgen heeft wat kleinere knoppen.
Berken worden niet oud en het hout vergaat snel. De uitgeholde schors blijft vaak nog langer staan. Wisselingen in de grondwaterstand doen veel berken de das om.
Holten in de boom bieden dieren een woonplaats. Het berkensap kan voor wijn of haarwater gebruikt worden. Het hout brandt goed. Meubels en vloeren worden vooral in Scandinavië veel met berkenfineer gemaakt. Er is geen kleurverschil tussen kern- en spinthout. De soepele taaie twijgen worden nog steeds gebruikt voor straatbezems en in de sauna.
Heksenbezems ontstaan door schimmels in de eindknop. De rode vliegenzwam onder de berk en de zadelvormige berkenzwam op de stam zijn welbekend.
De witte Papierberk leverde de indianen in N. Amerika lange stroken dunne schors voor het bouwen van kano’s. Dwergberken zijn niet meer dan struiken, die zich op de toendra in de Schotse bergen en in Scandinavië, Siberië en Canada weten te handhaven.
Voor een lijst van alle tot nu toe verschenen plantbeschrijvingen:
Overzicht Nederlandse namen
Overzicht wetenschappelijke namen